Episode 38
Το συλλογικό ασυνείδητο και τα αρχέτυπα των παραμυθιών
Ο Γιούνγκ θεωρούσε ότι ο ανθρώπινος ψυχισμός δεν περιορίζεται μόνο στο ατομικό ασυνείδητο, αλλά διαμορφώνεται και από το συλλογικό ασυνείδητο, το οποίο αποτελείται από αρχέτυπα—πρωταρχικά σύμβολα και πρότυπα συμπεριφοράς που απαντώνται παγκοσμίως. Στα λαϊκά παραμύθια, αυτά τα αρχέτυπα εμφανίζονται μέσα από χαρακτήρες όπως ο ήρωας, ο σοφός γέροντας, η μάγισσα, η μητέρα-γη, ο σκοτεινός αντίπαλος και η ψυχή σε αναζήτηση.
Για παράδειγμα, ο ήρωας ενός παραμυθιού—όπως η Σταχτοπούτα, ο Χανς και η Γκρέτελ ή ο Τζακ με τη φασολιά—αντιπροσωπεύει το ταξίδι του ατόμου προς την αυτογνωσία και την ολοκλήρωση. Η μάγισσα ή ο δράκος ενσαρκώνει τις σκιερές πτυχές του ασυνείδητου που πρέπει να αντιμετωπιστούν και να ξεπεραστούν, ενώ ο σοφός γέροντας ή η νεράιδα λειτουργούν ως οδηγοί που δίνουν συμβουλές και εργαλεία στον ήρωα.
Οι ψυχαναλυτικές ερμηνείες των λαϊκών παραμυθιών
Οι ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές, επηρεασμένοι από τον Γιούνγκ, ανέλυσαν τις ιστορίες των λαϊκών παραμυθιών για να ανακαλύψουν τα βαθύτερα ψυχολογικά νοήματα τους. Ο Jack Salome, για παράδειγμα, συνέδεσε τα παραμύθια με τη θεραπευτική διαδικασία, θεωρώντας ότι μπορούν να λειτουργήσουν ως καθρέφτης των ψυχικών συγκρούσεων και των δυνατοτήτων αυτοβελτίωσης του ανθρώπου.
Ο Χορχέ Μπουκάι, με τη δική του προσέγγιση, χρησιμοποίησε παραμύθια και διδακτικές ιστορίες για να διερευνήσει τις ανθρώπινες σχέσεις, τα τραύματα, τις προσωπικές μεταβάσεις και τις συναισθηματικές εξελίξεις. Σύμφωνα με τον ίδιο, ένα παραμύθι μπορεί να αποκαλύψει μύχιες ανάγκες και επιθυμίες, να προσφέρει παρηγοριά και να γίνει οδηγός προς την αυτογνωσία.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ιστορία της «Γενναίας Ραπουντζέλ», όπου η νεαρή κοπέλα είναι εγκλωβισμένη σε έναν πύργο (αναπαριστώντας την καταπίεση του ατομικού εαυτού από εξωτερικές ή εσωτερικές δυνάμεις), μέχρι που ένας πρίγκιπας την ελευθερώνει. Αυτή η ιστορία αντανακλά την ανάγκη για χειραφέτηση από τις κοινωνικές νόρμες και τους προσωπικούς περιορισμούς.
Η λειτουργία των παραμυθιών ως θεραπευτικό εργαλείο
Ο Μπρούνο Μπέτελχαϊμ (Bruno Bettelheim), ψυχολόγος και συγγραφέας του έργου Η Γοητεία των Παραμυθιών (The Uses of Enchantment), ανέδειξε την ψυχολογική σημασία των παραμυθιών, ειδικά για τα παιδιά. Υποστήριξε ότι οι σκοτεινές πλευρές των ιστοριών, όπως οι μάγισσες και οι λύκοι, δίνουν τη δυνατότητα στα παιδιά να επεξεργαστούν τους φόβους τους μέσα από έναν ασφαλή φαντασιακό κόσμο. Ο συμβολισμός στις ιστορίες τους επιτρέπει να ενσωματώσουν ψυχολογικές εμπειρίες, να διαχειριστούν άγχη και να κατανοήσουν τη δυναμική του κόσμου γύρω τους.
Ο Χόρχε Μπουκάι και ο Jack Salome χρησιμοποιούν τα παραμύθια ως μέσο πρόσβασης στο ασυνείδητο, θεωρώντας ότι αποτελούν το μοναδικό όχημα που μπορεί να οδηγήσει στην ψυχική διερεύνηση χωρίς αντιστάσεις. Ο Salome, μάλιστα, στο έργο του Μύθοι που θεραπεύουν, μύθοι που εκπαιδεύουν, κάνει ένα λογοπαίγνιο στη γαλλική γλώσσα: Maladies (αρρώστιες) και mal dit (κακώς ειπωμένο), τονίζοντας ότι οι ασθένειες συνδέονται με καταπιεσμένες ή κακώς εκφρασμένες εμπειρίες.
Το παραμύθι, λοιπόν, λειτουργεί θεραπευτικά καθώς βοηθά στη διαχείριση τραυμάτων και καταπιεσμένων συναισθημάτων. Στα ελληνικά, η λέξη παραμυθία σημαίνει παρηγοριά, γεγονός που προσδίδει μια ακόμα ιδιότητα στα λαϊκά παραμύθια: δεν είναι μόνο ψυχολογικά και διδακτικά εργαλεία, αλλά και μέσα παρηγοριάς και ψυχικής ίασης.
Αυτή η διάσταση των παραμυθιών επιβεβαιώνει τη σύνδεσή τους με το συλλογικό ασυνείδητο, καθώς παρέχουν συμβολικές αφηγήσεις που επιτρέπουν στον άνθρωπο να κατανοήσει καλύτερα τον εαυτό του και να επιλύσει εσωτερικές συγκρούσεις με τρόπο που δεν είναι απειλητικός για την ψυχική του ισορροπία.
Επιπλέον, ο Γιούνγκ και οι μεταγενέστεροι ψυχοθεραπευτές θεώρησαν ότι τα παραμύθια προσφέρουν στους ανθρώπους έναν «χάρτη» για την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ήρωας αντιπροσωπεύουν τις προκλήσεις που όλοι καλούμαστε να ξεπεράσουμε στη ζωή μας, από την παιδική ηλικία μέχρι την ωριμότητα.
Η παγκόσμια διάσταση των αρχέτυπων στα παραμύθια
Αυτό που καθιστά τα παραμύθια τόσο ισχυρά είναι η καθολικότητά τους. Οι ίδιες βασικές ιστορίες απαντώνται σε διαφορετικές κουλτούρες, αν και προσαρμόζονται στα εκάστοτε κοινωνικά συμφραζόμενα. Για παράδειγμα, ο μύθος της Σταχτοπούτας υπάρχει σε πάνω από 5000 παραλλαγές παγκοσμίως, από την κινεζική εκδοχή της Ye Xian, την αιγυπτιακή εκδοχή Ράδοπις, μέχρι τη μεσαιωνική ευρωπαϊκή ιστορία. Στην Ελλάδα έχουμε 500 παραλλαγές της Σταχτοπούτας.
Η συγγραφέας Alida Gersie έχει πει: «Οι αρχαίες ιστορίες μεταδίδονται από στόμα σε στόμα, μερικές μοιάζουν με περιπλανώμενα αλητάκια που αλλάζουν αλλά παραμένουν ίδια, βρίσκοντας τρόπους να προσαρμόζονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα».
Αυτό αποδεικνύει πως το συλλογικό ασυνείδητο διαμορφώνει παρόμοια μοτίβα σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως καταγωγής ή πολιτισμού. Οι ίδιες ψυχολογικές δομές επαναλαμβάνονται μέσα από τα παραμύθια, αποδεικνύοντας πως οι άνθρωποι μοιράζονται κοινές εμπειρίες, φόβους και ελπίδες.
Η ανάλυση των λαϊκών παραμυθιών υπό το πρίσμα του συλλογικού ασυνείδητου αποκαλύπτει τη διαχρονική τους αξία. Οι ιστορίες αυτές δεν είναι απλώς ψυχαγωγικά αφηγήματα, αλλά ισχυρά ψυχολογικά εργαλεία που βοηθούν στη διαμόρφωση της ταυτότητας, στη διαχείριση του άγχους και στην πορεία προς την αυτογνωσία. Είτε πρόκειται για τις απόψεις του Γιούνγκ, του Salome, του Μπουκάι ή του Μπέτελχαϊμ, ένα είναι σίγουρο: τα παραμύθια συνεχίζουν να λειτουργούν ως γέφυρες ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, προσφέροντας στον άνθρωπο τη δυνατότητα να κατανοήσει βαθύτερα τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του.
Τέλος να διευκρινίσω μια παρανόηση που υφίσταται χρόνια: τα παραμύθια που μιλούν στο συλλογικό ασυνείδητο είναι μόνο τα λαϊκά. Τα παραμύθια που έχουν γραφτεί από έναν άνθρωπο είναι λογοτεχνία και αντιπροσωπεύουν τη δική του προσέγγιση που δεν είναι απαραίτητο να έχει αντίκτυπο στο συλλογικό ασυνείδητο.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
